อาณาจักรแคว้นหริภุญไชย หรือ หริภุญชัย



ตำนานจามเทวีโบราณได้บันทึกไว้ว่า ฤาษีวาสุทพ เป็นผู้สร้างเมืองหริภุญชัยขึ้นปี พ.ศ. ๑๓๑๐ แล้วต่อมาได้อัญเชิญพระนางจามเทวี ซึ่งพระราชธิดาของกษัตริย์ขอมจากเมืองละโว้ขึ้นไปครองเมืองหริภุญชัย ในครั้งนี้พระนางจามเทวี ได้นำพระสงฆ์ นักปราชญ์ และช่างศิปลต่าง ๆ ขึ้นไปด้วยเป็นจำนวนมาก ราวหมื่นคน พระนางได้ทำนุบำรุงและก่อสร้างบ้านเมือง ทำให้ เมืองหริภุญชัย (ลำพูน) นั้นเป็นแหล่งศิลปวัฒนธรรมที่เจริญรุ่งเรือง ต่อมาพระนางได้สร้างเขลางค์นคร (ลำปาง) ขึ้นอีกเมืองหนึ่งให้เป็นเมืองสำคัญ สมัยนั้นปรากฏมีการใช้ภาษามอญโบราณในศิลาจารึกของหริภุญชัย มีหนังสือหมานชูของจีนสมัยราชวงศ์ถัง กล่าวถึงนครหริภุญไชยไว้ว่า “อาณาจักรกษัตริย์หญิง นู หวาง โก่ว”



ต่อมา พ.ศ. ๑๘๒๔ พระเจ้าเม็งรายณ์มหาราชกษัตริย์ผู้สถาปนาอาณาจักรล้านนา ได้ยกกองทัพยึดเอาเมืองหริภุญชัยจากพระยายีบาได้ ในต่อจากนั้นอาณาจักรหริภุญชัยจึงสิ้นพระชนม์ลงหลังจากรุ่งเรืองมา ๖๑๘ ปี กษัตริย์ครองเมือง ๔๙ พระองค์



ปัจจุบันโบราณสถานสำคัญของอาณาจักรหริภุญชัยนั้นก็คือ พระธาตุหริภุญไชย ที่จังหวัดลำพูน และยังมีเมืองโบราณเวียงมโน ตำบลหนองตอง อำเภอหางดง จังหวัดเชียงใหม่ โบราณสถานที่เวียงเกาะ บ้านสองแคว อำเภอจอมทอง จังหวัดเชียงใหม่ และเวียงท่ากวน ที่ตำบลบ้านกลาง ต.สันปาตอง จังหวัดเชียงใหม่ บางหมู่บ้านของจังหวัดลำพูนนั้นพบว่า ยังมีคนพูดภาษามอญโบราณและอนุรักษ์วัฒนธรรมมอญโบราณอยู่