จังหวัดสุโขทัย เป็นที่ตั้งอาณาจักรแรกของชนชาติไทยเมื่อ ๗๐๐ ปีที่แล้ว คำว่า "สุโขทัย" มาจากสองคำคือ "สุข+อุทัย" หมายความว่า "รุ่งอรุณแห่งความสุข" รอยอดีตแห่งความรุ่งเรือง เห็นได้จากอุทยานประวัติศาสตร์สุโขทัยและศรีสัชนาลัย ซึ่งเป็นที่รู้จักของชาวไทยและต่างประเทศ ประวัติสุโขทัยเริ่ม พ.ศ. ๑๘๐๐เมื่อพระยาศรีนาวนัมถมพระบิดาพ่อขุนผาเมืองได้ปกครองเมืองสุโขทัย เรื่อยมาจนสิ้นพระชนม์ขอมสมาดโขลญลำพงข้าหลวงจากราชอาณาจักรขอมได้เข้ายึดครองเมืองขุนบางกลาง หาวและพ่อขุนผาเมืองจ้าวเมืองราดได้ยึดเมืองคืนและสร้างเมืองสุโขทัยขึ้นเป็นราชธานี มีขุนบางกลางหาว พระนามใหม่ว่าพ่อขุนศรีอินทราทิตย์เป็นปฐมกษัตริย์ปกครองเมืองสุโขทัยอาณาจักรแห่งแรกของประเทศไทย
ในสมัยพ่อขุนรามคำแหงมหาราชโอรสของพ่อขุนศรีอินทราทิตย์ได้แผ่อาณาจักรออกไปกว้างขวาง
คลุมเขตประเทศไทยเกือบหมดบ้านเมืองเจริญทุกด้านไม่ว่าด้านประวัติศาตร์ยุทธศาสตร์กฏหมาย
การปกครองเศรษฐกิจศาสนาและวัฒนธรรมประเพณีเฉพาะอย่างยิ่งทรงประดิษฐ์อักษรไทยขึ้น
เมื่อพ.ศ.๑๘๒๖อักษรไทยที่ทรงประดิษฐ์นี้ได้จารึกไว้ในแผ่นศิลามากมายศิลาจารึกเหล่านี้เป็นหลักฐาน
สำคัญให้รู้เรื่องเมืองสุโขทัยมากขึ้น
ในศิลาจารึกบอกถึงความรุ่งเรืองของอาณาจักรสุโขทัยสมัยพ่อขุนรามคำแหงมหาราชว่ามีอาณาเขต
กว้างมากทิศเหนือจรดเมืองแพร่ น่านและหลวงพระบาง ทิศใต้จรดนครศรีธรรมราชทิศตะวันออกจรดเมือง
เวียงจันทร์และทิศตะวันตกจรดเมืองหงสวดีการปกครองบ้านเมืองเป็นระบบ"พ่อปกครองลูก"ประชาชนมี
ความเป็นอยู่ดีมีสิทธิเสรีภาพดั่งคำจารึกว่า"ไพร่ฟ้าหน้าใสในน้ำมีปลาในนามีข้าวเพื่อนจูงวัวไปค้าขี่ม้าไปขาย
ใครจักใคร่ค้าช้างค้าใครจักใคร่ค้าม้าค้า" สมัยนั้นชาวสุโขทัย ทำเกษตรกรรมเป็นหลัก อาศัยน้ำที่มีอยู่บริบูรณ์
ทำนา ทำสวนทำไร่มีการสร้างเขื่อนเก็บกักน้ำไว้ใช้หน้าแล้งเรียกว่า"ทำนบพระร่วง"ซึ่งนักโบราณคดีได้ศึกษา
พบถึง๗แห่งสุโขทัยเป็นศูนย์กลางค้าและการผลิตเครื่องถ้วยชามที่เรียกว่า "สังคโลก" ส่งขายยังต่างประเทศ
เช่น มาเลเซียอินโดนิเซียและบอร์เนียวนอกจากนั้นยังเป็นศูนย์การค้าสินค้าจากจีนเช่นถ้วยชามและผ้าไหม
เพื่อขายในประเทศและส่งต่อต่างประเทศด้วหลักฐานที่สะท้อนให้เห็นความเจริญมั่งคั่งทางเศรษฐกิจของ
สุโขทัยได้แก่สมบัติทางวัฒนธรรมที่ได้รับการบูรณขึ้นเป็นอุทยานประวัติศาสตร์สุโขทัยและมรดกโลก
ในปัจจุบัน ใน พ.ศ. ๑๘๙๐ กรุงศรีอยุธยา มีอำนาจมากขึ้นและเป็นศูนย์กลางแห่งอำนาจแทนสุโขทัย
แต่สุโขทัยก็ยังมีพระมหากษัตริย์ปกครองกันติดต่อมาอีก๒พระองค์จึงสิ้นพระราชวงศ์สุโขทัยและได้
รวมเข้ากับราชอาณาจักรกรุงศรีอยุธยาเมื่อกรุงศรีอยุธยาเสียแก่เมืองพม่าครั้งที่๒สมเด็จพระพุทธยอดฟ้า
จุฬาโลกมหาราชแห่งกรุงรัตนโกสินทร์โปรดให้ตั้งเมืองสุโขทัยขึ้นที่บ้านธานี(ท่าหนี)ริมแม่น้ำยมซึ่งก็คือ
จังหวัดสุโขทัยในปัจจุบัน
เมื่อวันที่ ๑ เมษายน ๒๔๗๕ ได้ยุบอำเภอธานี ตั้งใหม่และเปลี่ยนชื่อเป็นอำเภอสุโขทัยธานีขึ้นกับ
จังหวัดสวรรคโลก จนถึง พ.ศ. ๒๔๘๒ ได้ยกอำเภอสุโขทัยธานีขึ้นเป็น จังหวัดสุโขทัยตั้งแต่นั้นมา
สุโขทัยในปัจจุบัน ตัวเมืองในปัจจุบันนี้มิใช่กรุงสุโขทัยอันเป็นราชธานีเดิมแต่เป็นเมืองสุโขทัย
ล้นเกล้า ฯ รัชกาลที่ ๑แห่งราชวงศ์จักรีทรงย้ายผู้คนทั้งหมดจากสุโขทัยตั้งเมืองใหม่ทางฝั่งตะวันออก
ของลำน้ำยมเมื่อ พ.ศ. ๒๓๓๖ โดยห่างจากตัวเมืองสุโขทัยที่เคยเป็นราชธานี ๑๒ กิโลเมตร พระราชดำริ
ในครั้งนั้นมีอยู่ว่าเมืองสุโขทัยเป็นเมืองใหม่ไม่มีผู้คนพอจะต่อสู้รักษาให้พ้นจากการรุกรานจากพม่าข้าศึกได้ เมืองสุโขทัยเคยถูกยุบเป็นอำเภอมีชื่อว่า "อำเภอธานี" ขึ้นอยู่กับอำเภอสวรรคโลก
สุโขทัยเป็นราชธานีแห่งแรกของราชอาณาจักรไทย สิ่งสำคัญที่จะต้องระลึกก็คือมหาราช
พระองค์แรกของไทย ได้ถือกำเนิดขึ้น ณสุโขทัยแห่งนี้พระองค์ทรงปกครองไพร่ฟ้าข้าแผ่นดินให้ได้รับความ
ร่มเย็นเป็นสุขกับได้ขยายดินแดนออกไปอย่างกว้างใหญ่ไพศาล และเจริญรุ่งเรืองอย่างสูงสุดในช่วงเวลานั้น จากร่องรอยและหลักฐานทางประวัติศาสตร์ได้ชีให้เห็นว่า ศิลปวัฒนธรรมของความเป็นไทยได้เริ่มต้น ณ แห่งนี้
วิทยาการความรู้ความสามารถ และเทคโนโลยีแขนงต่าง ๆโดยเฉพาะอย่างยิ่งการมีภาษาและหนังสือของตนเอง
ได้บ่งบอกถึงอารยธรรมอันสูงส่งของคนไทยได้เริ่มขึ้นและวิวัฒนาการเป็นมรดกตกทอดถึงลูกหลานไทยได้
สืบทอดต่อกันมาจนตราบเท่าทุกวันนี้